بررسی تناسبات موجود در بناهای مذهبی دوره قاجار در تهران (مساجد، مدارس و مسجد-مدرسه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه تاریخ و تمدن اسلامی دانشگاه علوم اسلامی رضوی

10.22081/jtc.2025.70458.1040

چکیده

تناسب از ویژگی‌های مهم معماری ایرانی- اسلامی است. این تناسب برای تنظیم و پیوستگی بخش­های مختلف بنا ضروری است و افزون بر استحکام، موجب آرایش، زیبایی بصری و هماهنگی در معماری بنا می­گردد. به کار بردن تناسبات در هر جزء از بخش‌های مختلف یک بنا، امری حیاتی در معماری است و تناسبات موجود در یک بنا در بعضی از موارد، در دیگر بناها نیز دیده می­شود. این امر حتی در ساختمان­هایی با کاربری­های متفاوت نیز انجام شده­ است. مهم­ترین هدف این مقاله بررسی تناسبات میان طول صحن، ارتفاع گلدسته­‌ها، ارتفاع ایوان و ارتفاع حجره­های پیرامون صحن در معماری مساجد، مدارس و مسجد-مدرسه‌های دورۀ قاجار در تهران است. با درنظر گرفتن هدف فوق، درصد پاسخ به این پرسش هستیم که چگونه هندسه و تناسبات موجود در یک بنا در دیگر بناها حتی با کاربری‌های متفاوت نمایان می‌شود؟ در این مقاله نسبت‌های هر یک از بناهای یادشده در جدولی جداگانه تنظیم شده است و پس از مقایسه و بررسی کردن نسبت‌های به دست آمده، به این نتیجه رسیدیم که نسبت‌های به‌کار گرفته شده در معماری مسجد-مدرسه‌ها در واقع نسبتی میان معماری مسجد و معماری مدارس طراحی‌شده در این دوره است و افزون برآن، کاربری مساجد و مدارس نیز در مسجد-مدرسه‌ها تلفیق شده است. در بررسی انجام شده به نسبت‌هایی دست یافتیم که از هماهنگی کامل میان اجزاء یک بنا نشان دارد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Proportions in Religious Buildings of the Qajar Era in Tehran (Mosques, Schools, and Mosque-Schools)

نویسنده [English]

  • Alireza Roohi
Department of Islamic History and Civilization, Razavi University of Islamic Sciences
چکیده [English]

Proportion is a key feature of Iranian-Islamic architecture. It is essential for the cohesion and unity of different sections of a building, contributing to its stability, visual aesthetics, and harmony. The application of proportions in individual architectural elements is vital, and these proportions are often found across multiple buildings, even those with different functions. This study focuses on analyzing the proportional relationships between the length of courtyards, the height of minarets, the height of iwans (vaulted halls), and the height of surrounding chambers in mosques, schools, and mosque-schools of the Qajar period in Tehran. The central question of this research is: How do the geometric and proportional relationships of one building manifest in others, even with different functional purposes? The proportions of each type of building have been recorded and analyzed in separate tables, and the results show that mosque-school architecture incorporates proportions from both mosques and schools of the period. Moreover, the functions of mosques and schools are integrated within mosque-schools, demonstrating a consistent architectural harmony among their components.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Geometry
  • proportionality of elements
  • mosques
  • schools
  • mosque-schools
  1. بلاغی، عبدالحجه (1386)، گزیده تاریخ تهران، تهران: نشر مازیار.
  2. حاجی قاسمی، کامبیز، (1377)، بناهای مذهبی تهران، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
  3. دایرةالمعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی مدارس و بناهای مذهبی، (1381)، تهران: سوره مهر.
  4. ذکاء یحیی، تاریخچه ساختمان‌های ارگ سلطنتی تهران، (1349)، تهران: انتشارات انجمن ملی.
  5. سلطان زاده، حسین، (1378)، مسجد-مدرسه های تهران، وقف میراث جاویدان، تهران: سال 7، شماره 28.
  6. نیستانی، جواد، (1390)، معماری مدارس علوم دینی قاجار شهر تهران، تهران: آرمان شهر.
  7. مشکوتی، نصرت الله، (1349)، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
  8. محمد تقی مصطفوی، آثار تاریخی تهران، اماکن متبرکه، (1361)، تصحیح و تنظیم میر هاشم محدث، تهران: انجمن آثار ملی.
  9.  اعتماد السلطنه، محمد حسن خان، (1367)، مرآه البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.
  10. حبیبی، حسن، (1388)، مساجد دیرینه سال تهران، تهران: بنیاد ایران‌شناسی.
دوره 2، شماره 3 - شماره پیاپی 3
دوفصلنامه الهیات شهر سال دوم، شماره سوم ( ویژه‌نامه الهیات و تمدن)، بهار و تابستان ۱۴۰۳
اسفند 1403